Droga do paktu o nieagresji cz. 2

Część I

17 sierpnia 1939 r. w Moskwie dochodzi do kolejnego spotkania Mołotowa i Schulenburga. Strona sowiecka prezentuje swoje memorandum:

Rząd sowiecki zapoznał się z przekazanym mu 15 sierpnia bieżącego roku przez p. Schulenburga oświadczeniem rządu niemieckiego o jego dążeniu do poważnego polepszenia stosunków politycznych między Niemcami a ZSSR. (…)

Teraz jednak, gdy rząd niemiecki dokonuje zwrotu polityki w kierunku poważnego polepszenia stosunków politycznych z ZSRR, rząd sowiecki może tylko zaakceptować taki zwrot i ze swej strony gotów jest przebudować swoją politykę w duchu poważnego polepszenia stosunków z Niemcami. (…)

Rząd ZSRR uważa, że pierwszym krokiem do takiego polepszenia stosunków między ZSRR a Niemcami powinno być zawarcie porozumienia handlowo-kredytowego.

Rząd ZSRR uważa, że drugim krokiem mogłoby być zawarcie w najbliższym czasie paktu o nieagresji lub potwierdzenie paktu o neutralności z 1926 r., z jednoczesnym przyjęciem specjalnego protokołu, precyzującego zainteresowania umawiających się stron w tych lub innych zagadnieniach polityki zagranicznej, z tym, że ten ostatni będzie stanowił organiczną część paktu. (1)

Wiaczesław Mołotow (fot. Wikipedia) 

Na tym samym spotkaniu Schulenburg prezentuje drugą wersję memorandum niemieckiego, uwzględniającą treść rozmowy z Mołotowem z 15 sierpnia 1939 r.

Przedstawione przez pana przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR w ostatniej rozmowie punkty pokrywają się z pragnieniami rządu niemieckiego, to znaczy, że Niemcy gotowe są zawrzeć z ZSRR pakt o nieagresji, przy czym, jeśli rząd ZSRR tego sobie życzy, bez wypowiedzenia na okres 25 lat. Dalej, rząd niemiecki jest gotów udzielić gwarancji państwom nadbałtyckim wspólnie z ZSRR. Wreszcie, odpowiednio do zajmowanej pozycji, Niemcy wyrażają gotowość użycia swych wpływów dla polepszenia stosunków sowiecko-japońskich.

Führer prezentuje punkt widzenia, że - biorąc pod uwagę obecną sytuację i możliwość dojścia w każdej chwili do poważnych wydarzeń (Niemcy nie zamierzają dalej znosić polskich prowokacji) - pożądane byłoby pryncypialne i szybkie wyjaśnienie stosunków niemiecko-sowieckich i ustalenie wspólnego stanowiska wobec aktualnych problemów.

Z tego względu minister spraw zagranicznych Niemiec, pan von Ribbentrop, wyraża gotowość, począwszy od 18 sierpnia, o każdej porze przybyć samolotem do Moskwy z pełnomocnictwami Fiihrera, prowadzić rokowania na temat całokształtu problemów niemiecko-sowieckich i, jeśli zaistnieją odpowiednie warunki, podpisać stosowne układy. (1)

W dalszej części spotkania rozmowy schodzą w kierunku wypracowania podstawowych warunków, jakie musi spełniać nowe porozumienie sowiecko-niemieckie. Już w owym czasie widać wyraźnie, że podstawowe znacznie będzie miał dodatkowy protokół do paktu:  

Schulenburg mówi, że czy będzie to zawarcie nowego paktu o nieagresji, czy potwierdzenie starego układu o neutralności, rzecz może dotyczyć tylko jednego paragrafu. Ale sedno sprawy - jego zdaniem - będzie tkwiło w protokole i dlatego dobrze by było otrzymać od rządu sowieckiego chociażby szkic protokołu. Protokół będzie miał duże znaczenie, podkreśla Schulenburg, gdyż przy jego opracowaniu wypłyną takie zagadnienia jak sprawa gwarancji dla krajów nadbałtyckich i inne.

Tow. Mołotow mówi, że nie dysponował odpowiedzią rządu niemieckiego w kwestii paktu o nieagresji, sprawa którego w ogóle nie była wcześniej podejmowana przez rząd niemiecki. Musi więc dzisiejszą odpowiedź rozważyć. O szczegółach protokołu nie ma na razie mowy. Przy jego opracowywaniu zarówno przez stronę niemiecką, jak i sowiecką będą - nawiasem mówiąc - rozpatrzone zagadnienia poruszone w oświadczeniu niemieckim z 15 sierpnia. Inicjatywa przy opracowaniu protokołu powinna wychodzić nie tylko ze strony sowieckiej, ale i niemieckiej. Zrozumiałe, że sprawy poruszone w oświadczeniu niemieckim z 15 sierpnia nie mogą wejść do układu, że powinny one wejść do protokołu. Rząd niemiecki powinien to przemyśleć. Należy zakładać, że układ będzie zawierał 4-5 punktów, a nie jeden, jak myśli Schulenburg. (1)

Widać wyraźnie, że strona niemiecka jest zdeterminowana do jak najszybszego zawarcia paktu. Natomiast strona sowiecka przywiązuję szczególną wagę nie tyle do czasu(który pracuje na jej korzyść), co raczej do precyzyjnego zapisu w tajnym protokole:

Tow. Mołotow odpowiada, że treść protokołu powinna być przedmiotem dyskusji. Porozumienie handlowe znajduje się już w stadium końcowym, trzeba przygotować projekt o nieagresji lub potwierdzenie układu z 1926 r. i w procesie rozpatrywania tego [zagadnienia] można będzie omówić bardziej konkretne sprawy dotyczące treści protokołu.

Schulenburg obiecuje poprosić Berlin o projekt układu. Jeśli idzie o protokół, to będzie prosił o [jego] opracowanie na podstawie oświadczenia niemieckiego z 15 sierpnia i wniesienie tam ogólnej formuły o uwzględnieniu przez Niemcy interesów ZSRR na Bałtyku. (1)

(1) Agresja sowiecka na Polskę 17 września 1939 r. w świetle dokumentów. Red. nauk. E. Kozłowski , t. 1, Geneza i skutki agresji, Warszawa 1994, s. 63-67.

ciąg dalszy tutaj...